Showing posts with label mizo folklore. Show all posts
Showing posts with label mizo folklore. Show all posts

Tawng Upa leh Thufing: Hmanlai Mizo Nun

Mizo khawtlang nun inrelbawn dan hi mumal leh felfai takin a kal a, kawng hrang hranga inzirtirna leh inenkawlna kawngah hnam dang lakah pawh kan duai lo hle. Kan pi pute kha an khawsak phung mawlmang viau mah se an nunah khan thil tam tak zirtur leh hmuh tur kan nei a ni. An khawtlang nuna upa zawk leh chinchang hriate zirtirna kha an vawng \ha em em a, mi dang mit khama awm kha an hlau hle \hin.

Kum sawm leh pathum zet Mizorama Bawrhsap hna thawka awm AG McCall chuan, “Hetiang khawpa nun \ha leh ropui, hetiang hnam mawlin an rawn pu chhuak thei hi an hmanlai nun hun engemawti lai vel khan hnam ropui zawk, China ang zingahte an khawsa tawh a ni ang e” (quoted in Laisuih, 97) a ti hial a ni. Chutianga hnam inrelbawlna \ha tak nei kan nihna hi a ropui a, an hmun pawimawh Zawlbuk leh ramchhuah vahna hmunah te an inhrilh a, chhungkuaah pa berin a fate a chah chamchi a, chu chuan nun \ha leh mawi a rawn pian tir a ni. Zawlbuk hi pi pute hmun pawimawh leh naupang a\anga tlangval thlenga nun an zirna hmun, pi pute chanchin an hriatna leh awmdan mawi an zirna hmun pawimawh tak a ni.

Mizo Hnam Thawnthua Hmangaihna leh Hmaithinghawng

Mizo Thawnthu-a Tawntirh Hmangaihna (Love At First Sight) leh Hmaithinghawng (Disguise)

- Denish Lalmalsawma Vuangtu

           

Pipute ‘rochun thawnthute’ hi a chhuah kum chiang takin sawi thei lo mah ila, ama tawkah chuan a hluiin a rei ve veng veng tawh hle mai tih tur chi a awm ve nawk a. Hnam dang thawnthute nen khaikhin aralah chuan a khup ruh erawh a la no hle thung tih erawh chu phat zawh rual a ni lo. Heng kan thawnthute hi ngun taka kan thlir chuan, finthuril pai tak tak te, pipute suangtuahna khawvel leh an nun te chu kan hmu chiang hle awm e. Eng pawh chu ni se, English pachal, khawvel hriat hlawh khawpa lemchan ziak thiam hmingthang William Shakespeare-a’n, a lemchan thawnthua a lo sawi lan fo tawh, ‘Tawntirh Hmangaihna’ (Love At First Sight) lam hi kan Mizo rochun thawnthuahte hian a lo lang ve nual a. A mak angreng hle mai! Chu lam chu han chai zui dawn teh ang.

Ramsa Thawnthu-a Finthuril Inphum

 

Ramsa Thawnthu-a Finthuril Inphum

Mizo Hnahthlak Thawnthu A\anga Thlirna

(Animal Tales’ Philosophy  with special reference to Mizo Folk tales)

 

Thawnthu hi mihring nuna thil pawimawh tak, kan inawmtleina leh hahdamna, hlimna thlentu pawimawh tak a ni. Hnam tin hian thawnthu kan nei \euh a, chutah chuan mi tin an leng a, mihring theih phak bak leh khawvela thil nung lo chenin an inkawm ho thei \hin. Hei hi thawnthu danglamna chu a ni. Mizo thawnthuah pawh mi chak ropui leh thiltithei tak tak an awm laiin, nuih ti za leh tlaw tak tak an awm a. Kan chhehvel thil nung leh ramsa te chenin thawnthuah chuan an leng a, a changin an nung ho bawk. Heng Mizo hnahthlak thawnthu kan neih te hi naupang inawmtleina mai ang viau mah se a chhungah hian finthuril \ha tak tak a inphum ru a, heng hi kan zir tur bik chu a ni.

Mizo thawnthua ramsa thawnthu kan neihte hi kan hmuh leh hriat, kan chhehvela khawsa ramsate an ni tlangpui a. Tam takah chuan a changtu (character) ah an mahni lang mah se thenkhatah erawh mihringte nen an khawsak emaw an chan hona a awm ve bawk. Amaerawhchu hengah hian a changtu pawimawh ber dinhmuna ramsate an awmna thawnthu te chuah hi ramsa thawnthu kan tiih zingah chuan a chhiar theih awm e.

Heng kan thawnth a\anga a lan dan hian ramsa te chu mihring mize puin an pho lang a, an khawsak dan leh nundan \henkhat pawh mihring khawsak angin an tarlang tlangpui a. In leh lo chenin an nei a, an mizia pawh chi hrng hrang; a \hen fing tak leh mawl tak te, chapo leh huaisen tak tak tak an ni ve nuk hlawm a ni. Heng a\ang hian mihring nun hlimtla kan hmu a, chutah chuan finthuril inphum haichhuah kan tum dawn a ni.

1.      Midang Tana Thil\ha tih

Kan hnam ramsa thawnthua kan hmuh langsar tak pakhat chu midangte tana thil \ha tih duhna hi a ni a. Kan thawnthu \henkhata kan hmuhte hian an nun leh an neih zawng zawng pawh midang tan an ui ngai lo. Mihring khawsakna kawngah pawh mi dangte tana mi inpe te hian ngaihhlut an hlawh fo a, a dawngtu tan a hlu em em \hin.

Artui leh Hmawlte inlawm thawnthuah ah chuan Artui loah fehin hlim takin hlo an thlo dun a. Chawfak a lo hun chuan thlam lam panin ril\am leh hlah takin an chho dun a, thlam an han thleng a, an chaw fun te an han \heh chuan chawhmeh an nei ta lo a. Artui chuan amah chu inkangin tui takin chaw chu an ei ta a. Chutiang bawk chuan Hmawlhte loa an feh \um chuan ruah nasa takin a nan ta a, Artui vawt ti khur chu hmawlhte chuan khawngaihin amah chu a han inchhem alh a, tichuan lum nuam ti takin an awm ta tih kan hmu.

            He thawnthu a\ang hian midangte chunga inpekna chuan malsawmna a thlen \hin zia kan hmu a. Artuiin amah inkanga Hmawlte chaw a fak pui kha atan channa nimah se Hmawlte chuan a vawt tuar tih lum nan amah chu meiah ainchhem ve a, lum takin a awm phah tih kan hria a ni. Midangte chunga kan inpekna hian nakinah keimahniah malsawmna a lo thlen \hin ti chiang takin kan hmu bawk.

Zawng leh Satel inkawm thawnthuah chuan theipui lo tura an kal khan Satel tan lawn ve theihna tur a ni lova. Mahse Zawng chuan a lawn theih nan a meiah a seh tir hial tih kan hmu a. Thawnthu danga Zawng rual leh Satel thawnthuah pawh Zawng rual thei tlan chu Satel chuan a ei ve chak si a, a lawn thei si lo. A hnuah chuan Zawng rual chuan an zawn chho a, thingkakah an dah ta a, duhtawkin thei chu a tlan ta a. Zawng rual lah chuan an haw san daih a, la thlatu nei lovin a \ap ta vak vak mai a. A miitui pawh a tling puau hman a, chu chu ramsa chi hrang hrangin an lo tlan a, Satel chu an khawngaih a, tlan chhuah an tum vek a, mahse amah chuan a ngam lo a. A tawpah chuan Sai a lo kal a, a hnungzangah chuan a zuan thlak tir a, Sai chu a thih phah hial  ni. Heta Sai tlaw hi a ropui a, a nun chan meuhin mi dangte a \anpui a, chu chuan Satelin nunna a neih phah a, Zawng chunga phuba a lak theih phah bawk.

Kawlhawk leh naupang thawnthuah pawh naupang unau pahnih \anpuina an thla leh hmul te an pe a. Unau inhmangaih tak ralin an man chu hlim takin an chenho pui tih kan hmu. Tin, ramhnuaia naupang an hmuh khan an khawngaih a, an \anpui a, a thlawh chak theih loh avangin an chhawm hram hram zel tih kan hmu bawk. Heng hian mi dang tana inpekna chuan rah\ha a chhuah zia te, mi dangte hlimna thlentu a nih zia te chiang takin kan hmu a ni.

2.      Tlawmngaihna

Kan pipute nuna tlawmngaihna hlut zia hi kan thawnthu tam takah kan hmu. Tlawmngaihna hi an inzirtir ber a ni fo \hin. Kan thawnthuah pawh hian mi tlawmngai tak tak kan hmu tam hle a. Mi dang tana inpekna kan sawi tak nen pawh a in ang viau thei awm e.

Sanghar leh Arpui leh Artui thawnthuah chuan Sanghar chuan Arpui chu \hianah a siam a, a ei ta daih mai a. Artui chuan phuba lak tumin a thawk chhuak a. Chutrah chuan mi tlawmngai tak tak tawngin an kal pui ta a. Thli te, Sazuthang te,Vut te, Chem te, Suk te, Favai te chuan an puih a. An thiamna leh an theihna zawn \heuha an beih chuan an hneh a, Sanghar chu an that thei ta a ni. Hetah hian Artui hian amah ngawt chuan a thei lo ang, mah se midang tlawmngaihna zarah a nu phuba chu a lak theih phah ta tih kan hmu a ni.

Satel leh Zawng inkawmah pawh luia sangha man tura an kal chuan Satel chu a lut zung zung a, Zawng chu a lut ve thei lo a. Satel kawrah chuan vawn tirin a luh pui a, tui hakin a thi a. Satel chuan hre lovin an sangha chu a han sem a, Zawng ngawi reng chu a hmuh chuan lungawi lo emaw tiin a chanpual pawh chu a pe ta vek tih kan hmu a ni. Satel hian a hriat lohna avangin lungawi loah a ngai a,a chan tur pawh a pe vek hian tlawmngaihna chuan chan a huam zia a ti lang chiang hle.

Rulpui leh Hmeithai thawnthuah pawh Rulpui chaw tura khua mite an inpek zel hnuah hmeithai fapa hun a thlen chuan a mangang em em a. A manganna chu hriain a \henawm pa chuan a aikalin Rulpui chu a han that ta tih kan hmu bawk.

3.      Rinawmna leh a rah

Mi rinawm nih hi thil \ha tak a ni a, mihringte zingah pawh mi rinawm te chu chawimawiin an awm fova. Tin, nu leh pate pawhin an fate rinawm turin an chah a, an zilh fo \hin. Chutiang rinawmna pawimawh zia leh hlut chu kan thawnthuah kan nual bawk. Chutih rualin mi rinawm lote chunga tuarna thlen nasat zia kan hmu tel thei bawk ang.

            Zawng hi kan thawnthu tam takah hian fing leh vervek takin kan hmu nual a. Chutih rual chuan rinawmna kawngah kan hmu ve tlat bawk. Zawngte chu Pu Vawm’n a tui veng turin a dah a, ramsa chi hrang hrang an lo kal a, Zawngte chuan Pu Vawma tui a nih thu a lo hrilh zel a. A tawpah chuan Sakei a lo kal a, Zawngte chuan Pu Vawma tui a nih thu a sawi pawh chuan pawisa lovin a inlui a, Zawng chuan Pu Vawma hnenah tlan vatin thil awmzia a han hrilh a. Savawm leh Sakei chu an insual ta  a, a tawpah chuan khamah an tla dun a, an thi ta a. Nakin hnuah Zawng chuan an ruh chu lain phenglawng a neih phah ta tih kan hmu. Hetah hian Zawngte chuan rinawm takin a hna chu a thawk a, a tawpah chuan amah chuan lawmman a tel ta zawk a ni.

            Sazaltepa leh Bakvawmtepu thawnthuah pawh Bakvawmtepu chuan a rin avangin nau a awm tir a, mah se Sazatepa chuan a nau chu a lo ei sak ta daih a, a tlanbo zui a. A rinawm loh em avangin a tawpah Bakvawmtepu chuan a that tih kan hmu a.

            Runginu leh Thialtea thawnthuah pawh Thialtea’n Runginu chu thei lawh puiah a sawm a, lawh sak vek turin a intiam bawk a. Mahse, a hmun an thlen chuan a eina kawr te’n a vawm a, a ti duh dah hle a.  A tawpah chuan Sakeiin a sehhlum ta daih bawk. Heng a\ang hian rinawmna pawimawh zia leh mi rinawm lote chuan tuarna an hmachhawn \hin tih kan hmu chiang hle.

4.      Midangte hmusit \hat loh zia

Kan ramsa thawnthuah hian mihring nun tarlanna kan hmuh zingah mi chapote leh midangte hmusit \hinte chu an tluang ngai lo tih kan hmu a. Hei hian nunkawng dik zawhna kawngah zirtirna \ha tak a nei a ni.

            Runginu leh Thialte thawnthuah chuan Runginu chu Thialtea chuan a hmusit hle a. A thei lawh hmin \ha pawh pe duh lovin a kawr te a vawm \hin a. A \ap a, miten fuihpawrhin an han hauh tir a, an chhan leh ngam \hin lova. A tawpah chuan Sakei chuan a chhan a, a that ta tih kan hmu a ni.

            Sakei leh Zukchal thawnthuah ko pang inham thi siakah te inchoin an inkawm a. Sakei chuan Zukchal kihreu chu mawi a ti em em a, chu chu zukchal chuan hriaiin a lu bawr chu a han thing kual vel a. A ki hreu chi raw hungah a tang ta a, a chhuak thei mai lova. Sakei chuan a chhan a han zawh chuan a tang tih sawi ngam lovin a ki hreu hman dan chu a zir a ni tiin a sawi ta daih a. Sakei chuan a kalsan ta a. Zukchal chu chhuak thei lovin a thi ta tih kan hmu a, a chapona chuan a tihlum ta a ni.

            Satel leh Zawng rual thawnthuah chuan Zawng rual ho chuan Satel chu an theih lawhna kungah an zawn chho ve a, an hruai thla leh duh lova. A hnuah chuan Satel chu Saiin a chhanchhuak a, a mah hmusit a, a thil laksaktu Zawng ho chu zawng chhuakin a han that ta vek tih kan hmu a ni.

5.      Dawt hi a tlo ngai lo

Dawt hian mihring nun a ti chhe fova, dawt sawi chhingte chuan hlawkna engpawh chang mah se a tawpah an tuar fo \hin tih hi kan ramsa thawnthuah hian kan hmu nasa hle.

            Dawngthlek leh Sakei thawnthuah chuan Dawngthlek chuan Sakei chu inelpuiah a sawm a. Kawng hrang hrangin an in el a, Dawngthlek chu a fingin, Sakei chu dawt hmangin a bum zel a. A chak zawk dinhmun a chang zel a. Sakei chuan mak atiin mi tam tak a hrilh a, fiah tumin an han kal a, mah se chu chu a lo hre ru a, a lo tih \haih leh \hin a. A hnuah chuan Sakuh chuan fiah tumin a han kal ve a, Dawngthlek puk a han luh chuan Sakuh lo tih\haih tumtu Dawngthlek chu a zuang sual a, a kuh hmawr zumah chuan a inthil tlang ta a, a thi ta a ni. Hei hian dawthmanga dinhmun \ha din hi a tlo lova, mahni chungah chhiatna a thlen fo \hin tih a ti chiang hle.

            Sakhi leh Sakuh lo inchuh chungchangah pawh hian Sakhi chuan an lo vah lai leh hal lai ten hna athawk peih lova, thlai tuh dawnah chuan Sakuh lovah a han tuh ngawt a. Chu thil chu Sakuh chuan duh lovin an buai ta a, an insual hrep a, Sakhi chu a chak lo zawkah a \ang a. Mahse a phakar em avangin lo chu pe phal lovin mahni \hiante sawm khawma insual a rawt leh a. Sakuh chuan \hian a nei ve si lo, sakhi chu mi tlawn lungawi a thiam avangin \hian tam tak a nei a. Mahse Sakuh chuan khuai chu \hianah a siam a, an pahnih chuan Sakhi leh a \hiante chu inlengah sawmin, khuai chuan a zuk hlum ta vek a. Satel erawh a him a, a haw chuan Sakuh chuan a kuh pakhat hi a pe a, chu chu an khuaah ka thah tiin a va sawi a. Mahse dawt ani tih an hriat chuan Satel chu an that ta daih a ni tih kan hmu.

            Hetah hian dawt hmanga a lo neih tumtu Sakhi chuan a thih phah a, chu mai ni loin a \hian sawm te zawng zawng pawh chu an thi vek tih kan hmu. Tin, Satel chuan dawt sawia, Sakuh that anga a insawi avangin a thih phah ve bawk. Heng hian dawt \hat loh zia chiang takin a tarlang a ni.

 

6.      Khua leh tui \ha

Thawnthu hi mihring nun tarlanna darthlalang anih angin kan ramsa thawnthuahte pawh hian mihring nun kan hmu nual a. Mihring \awng leh khawsaka an nujn avangin kawng tam takah mihring zia leh nihna an pho lang \hin. Kan thawnthua kan hmuh pawimawh tak pakhat chu khua leh tui \ha nih hi a ni.

Kan thawnthu lar tak Chemtatrawta thawnthu hi thawnthu inchher chhuang kan neih zinga pakhat a ni a. he thawnthuah hian an tawrhna leh a tawn \heuhah midang harsatna an siam sak a, a tawpah chuan Pitar pakhatin a tuikhur hnarah a ek phah a. Chu chu khawtlangin mawh lain an han chhui a. Piatar chuan Sai chu puhin an inpuh chhoh zel chuan Chemtatrawta chuan Kaikuang a han puh ve leh a. Kaikuang chu mawhphurtu a ni a, mipuite chuan hrem turin an han ti a, tuia an thlak chuan pukah a tawm bo ta daih tih kan hmu.

He thawnthuah hi kan chhehvela hnamdangte thawnthuah pawh a thawnthu ruangam anga indin chho hi nei an awm nual a, Mizo thawnthu bikah chuan a tawpa thubuai rem leh mawh la tu chu mipuite an ni. Khawtlang tana \ha an ngaihtuah a, khawtlang tui tlan ber hma ngaiin thil sual titu che hrem turin an thawk chhuak hi khua leh tui \ha te mawhphurhna leh tihtur a ni reng a ni.

Sazaltepa leh Bakvawmtepu thawnthuah pawh hian ramsa te chuan kawng an siam tih kan hmu a. Chu kawng tihnawk apiang chu eitur a ni tiin rem an ruat a. Sazaltepan kawnga a ek a tih fai loh avangin a chungah hremna lekkawh tumin ei an tum a, mah se a tlanchhuak hman hram a nih kha. Heta \ang hian khua leh tui \ha mawhphurhna leh dik taka rorel \hatna te, \anrual \hatna te, vantlang tana hnawksaka awm \hat loh zia te chiang takin kan hmu thei bawk.

7.      Sual man chu thihna a ni

Hei hi kan ramsa thawnthu zawng zawng inphuarkhawmna ti ila kan sawi sual awm love. Kan pi pute khan heng ramsa thawnthute hi naupang awmtlei nan leh zirtirna pekna atan an hmang nasa viauin a rinawm a. Heng thawnthu a\ang hian misual leh mi dik lote chungah chuan thihna a tleng fo \hin tih an tarlan zel a ni.

            Sanghar leh Arpui inkawm thawnthuah khan Sanghar chuan pakhar takin ei tumin a riahna hmun a zawt ziah a. Arpui chuan a bum seng ta lova, a ei ta a. Chu chu a fa artui chuan phuba lain Sanghar chu a \hian \henkhatte puihna hmangin a ti hlumta tih kan hmu a. An tihhlum dan pawh hrehawm tin reng tuar hmasa zetin a ni. Satel leh Zawngrual thawnthua Satel tiduhdaha, a chi laksaktute chu Satel chuan zawng chhuakin Zawngrual awmnaah chuan a han kal a, an vai chuan bawmah awkin a that ta a, Zawng raipuar pakhat chiah chu damchhuak awmchhun anih thu kan hmu bawk.

            Sakuh leh Sakhi lo inchuhah pawh Sakhi chuan dik lo taka a thil tih man chu chawiin Sakuh chuan a \hiante nen lam a that ta vek a. A dam awmchhun Satel pawhin dawt a sawi avangin thi ta ramsa dang chhungte chuan an that ve leh bawk. Thialtea pawhin Runginu chunga a thil tih \ha lo tak avang chuan thihna a tawng a, a boral phah ve ta bawk a. Chutiang chiahin Sakei leh Dawngthlek thawnthuah pawh Dawngthlek chu a phakarna chuan a tlin ta lova, a thih phah ta tih kan hmu ve leh bawk.

            Sazaltepa leh Bakvawmtepu thawnthuah pawh hian misual Sazaltepa chuan midang \anpuina leh khawngaihna dawng mah se a nun a sim loh a, a thil sual tih a chhunzawm zel avangin a tawpah chuan Balvawmtepu chuan a lovah kal chilhina a that ve leh ta bawk. Mura thawnthuah te Rualpui thawnthuah te pawh hian misual leh dik lo chungah chuan thihna a thleng \hin tih chiang takin kan hmu a. Heng mitenun a\ang hian sual man chu thihna a nih zia leh misualte hi hrem lovin an chhuak ngai lo tih chiang takin kan hmu a ni.

 

            Heng kan ramsa thawnthu chi hrang hrang a\ang hian hnam zia leh nunphung chiang takin kan hmu a. Kawng tam takin inzirturna thu \ha leh fing tak tak an phumru \euh a, heng hi an nunah tuh an tum tlat \hin. Heng kan sawi takte bakah hian finthuril tam tak inphum a awm thei anga, thawnthu kan hriat tam dan a zirin a pung zel thei bawk ang. Heng a\ang hian mihringte hian zirtur kan ngah zia chiang takin a lang a ni. ##

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bibliography

Laldinmawia, H., Literature Lamtluang, Creativenture, C-22, Karan Gharonda, Pune, 4111014, Maharastra, 2015. Print

Rinawma, Lal., edt., Mizo Thawnthu Thlirzauna, Govt. Hrangbana College, Aizawl. 2014. Print

Thanmawia, R.L, Mizo Hnahthlak thawnthu Volume I-III, Din Din Heaven, Ramhlun South, Aizawl, 2009. Print.

-                 Mizo Hla hlui, Din Din Heaven, Ramhlun South, Aizawl, 2012, Print.

Zofa, Lalhmachhuana, Mizo Thawnthu Volume-II, Zofa Run, Elecric Veng, Aizawl, 3rd Edition, 2010. Print

HRISELNA HNUK-FAINA

 Natna khuma damdawi nena enkawl ngai khawpa natna kan neih hian dam hlutzia kan hre \hin a, kan natna avangin kan hun hman tawh kan chhui l...